Wil de echte ALT opstaan?

door Riet de Boer uit “Zing” van juni 2000

Is een alt een vrouw met een mannenstem of een man met een vrouwenstem? En wat maakt het uit, of een altpartij door een man of een vrouw gezongen wordt.

Anneke dacht altijd dat ze en alt was. Totdat bij haar eerste zangles de lerares verbaasd reageerde : “Alt? Jij bent een sopraan!”. Met een verbeterde stemtechniek evolueerde Annekes stem warempel tot een echte sopraan.

Dit komt wel vaker voor. Menige nieuwkomer op een koor, een beetje onzeker over haar stembereik, zoekt een plek bij de altgroep. Andersom zoekt een alt haar heil bij de sopranen uit angst voor ‘de tweede stem’. Bij een stemtest blijkt dan toch echt een sopraan of alt in te zitten.

Echte alten zijn zeldzaam.

Bekend zijn onder meer Kathleen Ferrier en Aafje Heynis. De meeste alten zijn echter mezzo’s, wat niet wil zeggen dat ze een altpartij niet prima kunnen zingen.

Wanneer heb je als vrouw eigenlijk een altstem? Word je met die aanleg geboren of kan je alt worden/ Helaas, een verhuizing van de ene naar de andere stemgroep duidt meestal op een verkeerde classificatie in het begin. Veel hangt af van de bouw van het stemapparaat. Dat bepaalt op welke hoogte het gemakkelijkst gezongen wordt, in vaktermen de tessituur genoemd.

Dat is bepalend voor de stemsoort van een volwassene. Ook de resonantieruimte in mond en neus speelt een rol.

Warme kleur

Een echte alt beweegt zich soepel in het lage toongebied en kan daar volume maken. Haar stem heeft warme kleur. Bij een goed geschoolde zangeres wordt deze kleur meegenomen naar de hoogte (vroeger sprak men van kopstem), zodat het karakteristieke timbre van de altstem min of meer herkenbaar blijft.

Waar moeten alten aan denken? Hilde Wiersma, docente koristenopleiding te Drachten: “Belangrijk is het ontwikkelen en onderhouden van de diepte in de stem en van het volume. ook de hoogte moet niet vergeten worden, want een altgroep moet ook het hogere gebied tussen a’ en d” kunnen halen. Een soliste moet meer kunnen, maar zelden wordt meer gevraagd dan g”. De stembreuk ligt voor de vrouwenstem tussen de b klein en e’. Om een mooie registerovergang te krijgen, moet er aan egalisatie van deze breuk gewerkt worden zonder dat het ten koste gaat van de kenmerkende donkere klankkleur.”

Wolliger

Voor 1800 sprak men over een lage vrouwenstem in termen als: zij zingt als een man. Tegenwoordig wordt van mannen die als altus zingen soms het omgekeerde gezegd. Is dat een man? Klinkt een mannelijke alt anders dan een vrouwenalt?

Sytse Buwalda, zelf altus, vindt dat zeker waar. “Hoewel op dezelfde hoogte gezongen, heeft muziek uitgevoerd door een vrouw een ander karakter dan gezongen door een man. Dat komt doordat een altus, die immers in het falsetregister zingt, vooral in de hoogte naar zijn grenzen toezingt en de vrouwelijke alt in hetzelfde toongebied ontspannen in het middenregister kan werken. Daardoor kan een uitvoering een extra dimensie krijgen, vooral bij muziek die expliciet voor altus is geschreven, zoals in de Matthäus en de cantates van Bach en Händel. het klagende van de tekst komt dan extra tot uiting. Bij een vrouw klinkt het wat wolliger en donkerder en er is meer vibrato. Zo zijn er later ook werken geschreven voor de vrouwelijke altstem, die niet goed door mannen vertolkt kunnen worden, bijvoorbeeld de Altrhapsodie van Brahms.”

Wat is het specifieke van de altus? Sytse Buwalda: “Voor mij is dat de helderheid, de flexibiliteit, het timbre en virtuositeit zoals bij castraten van vroeger. Soms moet er wel tweeënhalf octaaf overbrugd worden. Dit zing je dan niet alleen in falset maar ook in je modale register (vroeger borststem genoemd, RdB).” Dankzij het gemeenschappelijke toongebied kunnen altstemmen ook ter ondersteuning ingezet worden bij de hoge tenoren. Dit gebeurt wel als de tenorpartij voortdurend in de hoogte rond g” om een pianissimo vraagt.

Coloratuur

Sopranen, tenoren en bassen zijn er in vele types. Een alt komt in de Atlas van de Zangkunst alleen voor met de toevoeging ‘dramatisch’. Zit er in de toekomst nog meer in? Auteur Ank Reinders: “Tegenwoordig is er een tendens dat alten en alti hun stemomvang in de hoogte en laagte steeds verder uitbreiden. Coloratuurpartijen worden niet geschuwd. Alti zingen nu ook in het modale register, vrouwen switchen heen en weer, zoals Cecilia Bartoli. Een altus kan net als de alt in het overgangsgebied van de registers, al naar gelang de gevraagde luidheid, kiezen voor modaal of falset, net wat bij de tekst past. Dit zijn ontwikkelingen die ik toejuich. het betekent vooruitgang en het ontdekken van nieuwe gebieden van de menselijke stem.”

De geschiedenis van de alt

Alt komt van altus: hoog. Met de ontwikkeling van de meerstemmigheid in de middeleeuwen ontstond de term ‘contratenor altus’ voor de tegenstem boven de tenor, die de melodie hield (tenor komt van tenere=houden). De contratenor bassus zong lage tegenstem. De tegenstem werd dus gesplitst in een boven en een onder de tenor.

Voor de altus was men in de liturgische praktijk aangewezen op de hoge mannenstem. Vrouwen stond men immers niet toe een aandeel in de kerkdienst te leveren. In de opera vervulde de vrouw wel een rol, de prima donna, maar altijd als hoge of lage sopraan. In de loop van de negentiende eeuw ontdekte men dat door het lager plaatsen van het strottenhoofd door een lichte gaapstand de stem aan volume en kleur won. Het dekken van de stem was uitgevonden.

Na 1830 raakte de mannelijke altus met zijn lichte timbre uit het zicht. Componisten eisten voor hun muziek steeds sterker stemgebruik. De registergrenzen werden daardoor verlegd en de vrouwelijke alt trad naar voren.

Dankzij de inspanningen van Alfred Deller rond 1950 kwam de altus weer in beeld voor de authentieke uitvoering van oude literatuur.

Van de Engelse componist Michael Tippett komt de typering “counter-tenor”.

TIPS………………………..

* Ben ik wel een alt? Zing je lekker in de laagte? Waar breekt je stem als je een toonladder op A zingt?

* Laat je dirigent een stemtest doen.Vraag advies bij een foniater of en goede zangpedagoog.